Η  ΚΑΤΩΚΟΠΙΑ
Δρα Γιώργου Κ.  Μιχαηλίδη

Τοποθεσία  της  Κατωκοπιάς
Η  Κατωκοπιά  βρίσκεται  στην  περιοχή  Μόρφου  και  στην  επαρχία  Λευκωσίας .  Τα  γειτονικά  χωριά  είναι  η  Ζώδια , το  Αργάκι , η  Κυρά , τα  Μάσσαρι , η  Αυλώνα , η  Περιστερώνα  και  ο  Αστρομερίτης.

Η  ιστορία  της  Κατωκοπιάς
Στην  περιοχή  Κατωκοπιάς  πρέπει  να  υπήρχε  αρχαίος  συνοικισμός. Η  ύπαρξη  λίθων  είναι  ένδειξη  διαλυθέντος  συνοικισμού.

Η πρώτη γνωστή γραπτή αναφορά σχετικά με την Κατωκοπιά γίνεται σε Κυπριακό μεσαιωνικό χειρόγραφο των μοναχών της Ασίνου τις 31 Αυγούστου 1318:

«Εσχάτη του Αυγούστου μηνός της ενχρονίας(σ)ωκς΄ τέλος του βίου εχρήσατο ο Θεοφιλέστατος κυρ παπά(ς) Λέων του Κου(φά;) και νομικού Ζωτοκατωκοπιάς? ο Θεός τάξοι το πνεύμα αυτού μετά του Αβραάμ και Ισαάκ και Ιακώβ»

[Σημείωση:

  1. τέλος του βίου εχρήσατο= πέθανε
  2. νομικός = αξίωμα, τίτλος και έκανε και δίκες].

Σε άλλη αναφορά οι μοναχοί της Ασίνου μνημονεύουν ένα δικό της κτήμα και σημειώνουν ότι καταστράφηκαν λινάρια στην περιοχή τις 16 Ιουλίου 1319:

«Κατά την ις΄ του Ιουλίου μηνός της εχρονίας (,ς) ωκζ΄ εγένετο εν τη νήσω Κύπρω χειμών μέγας και ήβραι τα αλώνια όλα τελειομένα και σιτάρι και κριθάρι και ήσαν ανέμιστα και εγίνετο ζημία μεγαλητέρα εις την γη μας ήγουν εις την Ζωτοκατοκοπιάν και τα λινάρια της αυτής γης ήσαν τα είς (κατά γης;) όλα άβροχα και επόντισαν? και εκατέβη ο βρώχος του λιναρίου ήγουν εις τα Φιλιά και επήρεν λινάρι μισάδια ε΄ της γης μας μόνα και εψηφήστησαν και εις τα (νομίσματα)ρ΄»

[Σημείωση:
τελειομένα = στοιβαγμένα, αλωνισμένα
ήγουν =  δηλαδή
βρώχος = ποταμός
επόντισαν = χάλασαν
Φιλιά = το χωριό Φιλιά
μισάδια ε΄  = πέντε σωροί
εψηφήστησαν = λογαριάστηκαν
ρ΄= 100 ].

Σύμφωνα με τον γλωσσολόγο Μενέλαο Χριστοδούλου (1990), υπάρχει αναφορά στην Ζωτοκατωκοπιά, δηλαδή και στα δυο χωριά μαζί, Ζώδια και Κατωκοπιά, ίσως γιατί τότε τα χωριά ήταν γεωργικές ενότητες λόγω κοινού ιδιοκτήτη. Είναι, ακόμη, αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι γεωργικές εργασίες της τότε εποχής δεν διαφέρουν από τις εργασίες των αρχών του εικοστού αιώνα, και ότι η καλλιέργεια λιναριού είναι κατ’ εξοχήν της περιοχής Μόρφου.
Τα συμβάντα του 1318 και του 1319 είναι από τον Παρισινό κώδικα με αριθμό 1590 (Darrouzes, 1972). Τα συμβάντα αυτά είχαν γραφτεί στο περιθώριο σαν παρασελίδιες σημειώσεις παλαιότερου κυπριακού μεσαιωνικού χειρόγραφου του 1063. Το χειρόγραφο βρέθηκε στην Παναγία της Ασίνου.

Σύμφωνα με τον Goodwin (1976), η ονομασία  “Acopia”  ήταν ίσως η Φράγκικη παραφθορά. Ο ίδιος χρονολογεί την  ύπαρξη της Κατωκοπιάς από τον ιστ΄ αιώνα ή νωρίτερα.

Η Κατωκοπιά βρίσκεται σε καταλόγους χωριών της τότε εποχής. Σύμφωνα με τον Bruston (ιστ΄ αιώνας) η Κατωκοπιά αναφέρεται σαν casal (χωριό) Catocopia στην χρονολογία  1464-1468. Ο Βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Β΄ (ο Νόθος), που βασίλεψε την περίοδο 1460-1473 έδωσε διάφορα φέουδα σε ευγενείς. Στις χρονολογίες 1464 – 1468 φεουδάρχες της Κατωκοπιάς ήταν οι  Gioan Ferrer, Gianes Sivalier και η Margarita, fia de Franceschin de Bandes, η οποία είχε και τον Συριάτη στην ιδιοκτησία της.

Σε μελέτη του Κυριαζή (1937) η Κατωκοπιά αναφέρεται σαν Κακοτοπιά και είναι ένα από τα χωριά της Madona Margarita.   [Η πηγή του Κυριαζή είναι το χειρόγραφο του Λεωνίδα που είναι η ίδια πηγή με την έκθεση Ανωνύμου που δημοσιεύει ο ντε Μας Λατρί]

Σύμφωνα με την έκθεση Ανωνύμου των χωριών της Κύπρου, που είναι ανάλογη μ’ εκείνη Ενετού προνοητού (διοικητή), ονόματι Αττάρ, της ενετικής περιόδου (αρχές ιστ΄ αιώνα) που δημοσιεύει ο κόμης ντε Μας Λατρί (1852), η Κατωκοπιά αναφέρεται σαν Cacotopia. Ήταν μαζί με την Καλαβασό και τον Συριάτη φέουδο της Margarita.  Οι μελέτες του ντε Μας Λατρί είναι από την περίοδο της Ενετοκρατίας.

Όσον αφορά στην ύπαρξη της Κατωκοπιάς σε παλαιούς χάρτες, τα στοιχεία τα βρίσκουμε κυρίως σε βιβλίο των Α. και Ι. Στυλιανού (1980). Η Κατωκοπιά αναφέρεται σαν Corocopia στους χάρτες των Matheo Pagano (1538), Giovanni Francesco Camocio (1566) και Abraham Ortelius (1570).

Οι αναφορές σε Acotope στον χάρτη του Iacomo Franco (1570) και σε Acocopa  στον χάρτη του Abraham Ortelius (1573) είναι πιθανό η παραφθορά της ονομασίας Κατωκοπιά.
Σύμφωνα με τη «Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια» (1978), η Κατωκοπιά  «φαίνεται ότι υφίστατο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας». Ο Gunnis (1936) αναφέρει ότι η εκκλησία του χωριού, αφιερωμένη στην Παναγία Χρυσελεούσα, είχε ανακαινιστεί στα 1818, αλλά εσώζοντο στο εσωτερικό της τοιχογραφίες του τέλους του ιστ΄ αιώνα, όπως η Ανάσταση του Λαζάρου και τμήμα γιγαντιαίας απεικόνισης του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, καθώς και άλλες, που θεωρεί  ότι ήσαν, πιθανότατα, εργασίες ξένων αγιογράφων. Να σημειωθεί ότι ο Goodwin αναφέρει ότι είναι άγνωστη η χρονολογία οικοδόμησης της εκκλησίας.

Η  Κατωκοπιά  κατέχεται  από  τα  τουρκικά  στρατεύματα  εισβολής  από  τον  Αύγουστο  του  1974.

Η  ονομασία  της  Κατωκοπιάς
Υπάρχουν  επτά  εκδοχές  για  την  ονομασία :
(α) Παράγεται  από  τις  λέξεις  «κακός»  και  «τόπος», δηλαδή  «κακοτοπιά»  και  με  την  εναλλαγή  των συμφώνων  παίρνει  την  σημερινή  ονομασία.
(β) Προέρχεται  από  τις  λέξεις  «κάτω»  και  «τόπος»,  δηλαδή  «Κατωτοπιά-Κατωκοπιά».
(γ) Είναι  από  την  ρίζα  «κάτω-κοπή  προβάτων»  αφού  έλεγαν  οι  βοσκοί  «πάμε  κάτω  να  κοπιάσουμε»  εννοώντας  το  «κοπάδι».
(δ)  Κατά  την  εποχή  της  Τουρκοκρατίας  ένας  νέος  διέφυγε  της  σφαγής  από  τους  Τούρκους  και  έτρεξε  από  το  χωριό  Τρουλλινός  της  Μαραθάσας  και  έφτασε  «κατάκοπος»  ( γι’ αυτό  και  «Κατακοπιά» )  στην  περιοχή  της  Κατωκοπιάς  και  έχτισε  συνοικισμό.
(ε)  Το  χωριό  ήταν  αρχικά  η  «Κοπιά»  και  αργότερα  αφού  μετακινήθηκε  πιο  κάτω  πήρε  την  ονομασία  «Κατωκοπιά».
(στ) Ήταν  παλαιότερα  δύο  χωριά,  η  «Άνω  Κοπιά»  ( η  οποία  καταστράφηκε  και  ήταν  στην  περιοχή  «Βουναρούλια» )  και  η  «Κάτω  Κοπιά».
(ζ)  Ο  εκ  Κατωκοπιάς  Αντρέας  Χ.  Χριστοδούλου  βρήκε  σ’  ένα  παλαιό  λεξικό  ότι  η  λέξη  «κοπιά»  σημαίνει  «πολύ»  και  έτσι  η  ονομασία  «Κάτω-κοπιά»  σημαίνει  «πολύ  κάτω».  Πράγματι,  η  Κατωκοπιά  βρίσκεται  σε  τόπο  χαμηλό.

Ο  πληθυσμός  της  Κατωκοπιάς
Το  1825  η  Κατωκοπιά  είχε  38  φορολογούμενους  κατοίκους  και  η  εθνική  ταυτότητα  όλων  ήταν  ελληνική.  Σύμφωνα  με  τις  επίσημες  απογραφές  ο  πληθυσμός  του  αμιγούς  ελληνικού  χωριού  πενταπλασιάστηκε  από  το  1881  ( 301  κάτοικοι )  μέχρι  το  1973 ( 1578  κάτοικοι ).

Εκκλησίες  της  Κατωκοπιάς

Η  Κατωκοπιά  έχει  δύο  ναούς  αφιερωμένους  στην  Παναγία  την  Χρυσελεούσα ,  τον  παλαιό  και  τον  νέο.  Για  τον  παλαιό  ναό  ήδη  υπάρχει  αναφορά  στο  κεφάλαιο  για  την  «ιστορία  της  «Κατωκοπιάς».

Η  «χρυσή»  εικόνα  της  Παναγίας  της  Χρυσελεούσας  ήταν  πολύ  παλιά , ίσως  400-500  χρόνων,  σύμφωνα  με τον  Χαράλαμπο  Ττόουλο  ( ο  οποίος  γεννήθηκε  το  1915 ), μέλος  της  εκκλησιαστικής  επιτροπής  Κατωκοπιάς.

Επισκέφθηκα  τον  παλαιό  ναό  της  Κατωκοπιάς  στις  24/4/2003  και  στις  28/4/2003.  Στις  24/4  η  εκκλησία  ήταν  κλειδωμένη. Από  μια  χαραμάδα  είδα  μια  τοιχογραφία  του  ναού  καταστραμμένη.  Στο  πάτωμα  είχε  ακαθαρσίες .  Στις  28/4  ο  ναός  ήταν  ανοικτός . Το  πάτωμα  ήταν – αυτή  τη  φορά – καθαρό.  Τα  είχαν  τσιμεντώσει . Δεν  υπήρχε  τίποτα  εντός  του  ναού.  Τα  πάντα  είχαν  εξαφανιστεί . Υπήρχαν  δύο  τοιχογραφίες  κατεστραμμένες . Η  μια  είναι  στα  αριστερά  της  νότιας  εισόδου  και  η  άλλη  στον  θόλο  του  ιερού.  Στον  βόρειο  τείχο  υπήρχε  ακόμη  η  επιγραφή  για  ανακαίνιση  του  ναού το  1904.  Υπήρχε  και  στον  νότιο  τοίχο  μια  χρονολογία :  1818.  ( Σημείωση :  Το  1818  είχε , επίσης , ανακαινιστεί  ο  ναός ).

Designed & Developed by NETinfo Services Ltd